شان نزول القاب ایزد‌بانوى اساطیر ایران
«اَردَوی» به معنى رطوبت، در آغاز، نام رودخانه مقدسى بوده است و سپس، نام رودخانه، شخصیت خدایى پیدا کرده است. او را همتاى ایزد‌بانوى سَرَسوَتى Sarasvati در آیین ودایى مى دانند و برخى بر این عقیده اند که «اردوی» در اصل صفت «سرسوتی» بوده است که در هند به رودخانه کوچک مقدسى به نام «مذیدسا Madhyadesa » در ناحیه پنجاب کنونى اطلاق مى شد. در ایران، بر اثر تغییرات معمول گویشى این نام به هَرَخوَتى Haraxvati تبدیل شد. در اوستا، این نام به ناحیه اى که هرخوتى (رَخوذ یا رُخَج) خوانده مى شود، اطلاق شد. ناحیه اى که رودخانه ها و دریاچه هاى فراوان دارد و در افغانستان کنونى است. در آغاز، هرخوتى مظهر رودخانه عظیم اساطیرى بود که از بلندى هاى کوه مقدس «هَرا» سرازیر مى شد و به دریاى «فراخکرت» مى ریخت و سرچشمه تمام آب هاى دنیا بود. ایرانیان کشاورز و گله دار همان گونه که هر کوه بزرگى را که در کوهپایه آن زندگى مى کردند، کوه هرا و هر دریاى پهناورى را فراخکرت مى خواندند، هر رودخانه حیات بخشى را نیز با اسم هرخوتى مى شناختند. اندک اندک نام ایزد سرسوتى فراموش شد و دو صفت آن، «اردوی» و «سوره» جاى آن را گرفتند. سوره یا سورا، بخش دیگر نام این ایزد‌بانو، به معنى «نیرومند» و «پرزور» است که کاملا برازنده صفت رودخانه اى پر آب و تند و تیز است. اما سومین لقب او، اَناهیتا، که در کتیبه اردشیر دوم هخامنشى و در بسیارى از متن ها به همین صورت خلاصه شده مى آید، ظاهرا در زمان هخامنشیان بر نام این ایزد‌بانو افزوده شده و به معنى «پاکی» و «بى آلایشی» است. همانند خود آب که مظهر پاکى و پاک کننده آلودگى است.
ویژگیهاى ایزد‌بانوى اساطیر ایران
اردو سوره اناهیتا که نخست بر رودخانه اردوى سرورى داشت کم کم بر همه آب ها سرورى یافت و بنا بر متن پهلوى «بُندَهِشن» پدر و مادر آنها شد و از اَپام نَبات (= ایزد آب ها) نیز پیشى گرفت و شخصیت اپام نبات در شخصیت او تحلیل رفت. تا جایى که نیایش به درگاه او، «آبان یشت» یعنى «سرود آب ها» خوانده مى شود و یشت پنجم اوستاست. این یشت یکى از طولانى ترین و شاید باستانى ترین یشت ها باشد. در این یشت، او زنى است جوان، خوش اندام، بلند بالا، زیبا چهره، با بازوان سپید و اندامى برازنده، کمربند تنگ بر میان بسته، به جواهر آراسته، با طوقى زرین بر گردن، گوشوارى چهارگوش در گوش، تاجى با صد ستاره هشت گوش بر سر، کفش هایى درخشان درپا، با بالاپوشى زرین و پرچین از پوست سگ آبی. چنین تجسمى احتمالا نشان از این دارد که تندیس هایى از او در دوره هخامنشى وجود داشته است. آناهیتا؛ ایزد‌بانوى نیرومندی، زیبایى و خردمندى و الهه عشق و باروریاین ایزد‌بانو با صفات نیرومندی، زیبایى و خردمندى به صورت الهه عشق و بارورى نیز در مى آید؛ زیرا چشمه حیات از وجود او مى جوشد و بدین گونه «مادر _ خدا» نیز مى شود، و به عنوان ایزد‌بانوى باروری، زنان در هنگام زایمان براى زایش خوب و دختران براى یافتن شوهر مناسب به درگاه او استغاثه مى کنند. او نطفه مردان را پاک مى کند و زهدان زنان را براى زایش آماده مى سازد و سبب جارى شدن شیرى مى شود که نوزاد را نیرو مى بخشد. همانند سرسوتى هندى سبب فراوانى غلات و زاد و ولد گاو و گوسفند است. اردوى سوره اناهیتا مال و ثروت دنیایى همچون اسب، گردونه، اسلحه و لوازم خانگى نیز مى بخشد. جنگجویان به درگاهش دعا مى خوانند تا در نبرد پیروزى یابند و دشمن را سرکوب کنند. گرچه این صفات اخیر شاید چندان با مظهر رودخانه بودن هماهنگ نباشد. اَناهید گردونه اى دارد با چهار اسب سفید. اسب هاى گردونه او ابر، باران، برف و تگرگ هستند. او در بلندترین طبقه آسمان جاى گزیده است و بر کرانه هر دریاچه ای، خانه اى آراسته با صد پنجره درخشان و هزار ستون خوش تراش دارد. او از فراز ابرهاى آسمان، به فرمان اهورامزدا، باران و برف و تگرگ را فرو مى باراند. در بند سوم یشت پنج در توصیف صفات رودخانه اى این ایزد‌بانو آمده است: «بدان هنگام که اردوى سوره اناهیتا _ آن دارنده هزار چشمه و هزار رود _ هر یک به درازاى چهل روز راه مردى چابک سوار _ به سوى دریاى فراخکرت روان شود، سراسر کرانه هاى آن دریا به جوش در افتد و میانه آن برآید. اوست که در بزرگى همچند همه آب هاى روى زمین است و به نیرومندى روان شود.»
بامدادان تا غروب، هنگام شایسته نیایش و نثار به درگاه آناهیتا
از زمان هاى بسیار کهن قایل به وجود گونه اى پیوند آسمانى و ایزدى میان آب از یک سو و خرد یا عقل از سوى دیگر بودند. از این رو، مرسوم بود روحانیون و شاگردان آنان به درگاه اردوى سوره دعا کنند تا از خرد و دانش بهره مند شوند. مناسب ترین و بهترین وقت براى انجام دادن مراسم مذهبى نیز بامدادان بود. در بندهاى 91 و 95 یشت پنجم از زبان این ایزدبانو آمده است که از هنگام برآمدن خورشید تا به گاه فرو رفتن خورشید هنگام نیایش و نثار زوهر (نوعى فدیه دینی) به درگاه اوست و پس از آن، شایسته ستایش دیوان خواهد بود. این ایزد‌بانوى پاکى و بى آلایشى که از هر گونه بدی، نقصان و بیمارى به دور بود، در بندهاى 92 و 93 همین یشت قدغن مى کند که دیوانگان و بدخلقان و دروغ گویان و بزدلان و حسودان و نیز جذامیان و نابینایان و ناشنوایان و دیگر معلولان از آنچه نذر او مى شود، مصرف کنند.
آناهیتا؛نگهدار نطفه پسران موعود زردشت
او یاور «سپندارمد»، امشاسپند موکل بر زمین و نیز نگهدار نطفه زردشت در دریاچه «کیانسه» است‌، نطفه اى که بعدها نجات بخشان دین زردشتى و پسران موعود زردشت، اوشیدر، اوشیدر ماه و سوشیانس، از آن به وجود خواهند آمد. از تمام این صفات و نقش ها چنین بر مى آید که اناهید خداى محبوبى بوده و همیشه علاقه و احترام عمیق پیروان بسیارى را به خود جلب کرده است. تندیس هاى بارورى را که به الهه مادر موسوم اند و نمونه هایى از آن از تپه سراب کرمانشاه (با قدمتى در حدود نه هزار سال قبل از میلاد) و در کاوش هاى ناحیه شوش به دست آمده است، تجسمى از این ایزدبانو مى دانند.
بازمانده معابد و آیین هاى مربوط به آناهیتا
او همتاى ایرانى آفرودیت، الهه عشق و زیبایى در یونان و ایشتر، الهه بابلی، به شمار مى رود. آیین هاى مربوط به این ایزد‌بانو با پاکى و طهارت آمیخته بوده است. براى این ایزد‌بانو معابدى بر پا مى شده است و در آنها دوشیزگانى خدمت مى کرده اند که تعهد پاکدامنى داشته اند. از میان این معابد، معابد همدان و شوش و کنگاور از همه مجلل تر بوده است. معابد اناهیتا معمولا در کنار رودى برپا مى شده و احتمال مى رود که قلعه ها و زیارتگاه هایى که با اسامى دختر و بى بى امروزه مشهور است و معمولا در کنار آنها آبى جارى است، بقایاى معابد اناهیتا باشند. برخى حتى سفره هاى نذرى با نام بى بى (همچون بى بى سه شنبه) را بازمانده آیین هاى مربوط به اناهیتا مى دانند.
قدر و اهمیت ایزدبانوى اساطیرى ایران در تاریخ و اساطیر و ادیان ایرانی
اناهیتا باید در آغاز سلسله ساسانى که اجدادشان در استخر به معبد او وابسته بودند، نقش مهمى بازى کرده باشد. اردشیر بابکان سرسلسله ساسانى خود، نگهبان معبد اناهیتاى استخر (در نزدیکى تخت جمشید) بوده است. از دوره اشکانیان نیز سکه هایى با نقش این ایزد‌بانو به جا مانده است. پرستش اناهیتا در شاهنشاهى هخامنشى هم بسیار مهم بوده است. کِلِمِنس اسکندریه اى در کتاب تاریخ خود مى گوید که اردشیر دوم مجسمه هاى اناهیتا را در سراسر کشور برپا کرده بود. همچنین از این دوره سنگ هایى قیمتى با نقش ایزد‌بانویى تاج بر سر یا زنى ایستاده به جا مانده که آن را اناهیتا تشخیص داده اند. در تاریخ اساطیرى نیز قهرمانان بزرگ اساطیرى همچون هوشنگ، جمشید، فریدون، کیخسرو و گرشاسب به درگاه این ایزدبانو دعا کرده و او را به یارى طلبیده اند. در قدر و اهمیت این ایزدبانو همان بس که ایرانیان قدیم و زردشتیان احترام ویژه اى براى آب قایل بودند و هر گونه ناپاکى را از آب ها به دور مى داشتند. آنان هیچگاه در آب جارى شست و شو نمى کردند و چنان در پاک نگهداشتن آب ها مى کوشیدند که به گفته پژوهشگران، در دوره هایى که در اغلب کشورهاى جهان بیمارى هاى واگیر قربانیان زیادى گرفت، در سرزمین ایران هیچگاه هیچ گونه بیمارى همه گیرى شایع نشد.